سازه های آبی در ایران باستان

از گذشته های دور اهمیت به آب با فرهنگ غنی ایران باستان آمیخته بود به طوری که در کنار پرستش آتش به آب هم توجه ویژه ای داشتند. همین موضوع باعث شد تا در ایران سازه های آبی بسیاری از آن زمان برای ما به یادگار بماند، این سازه های آبی منحصر به دوره مشخصی از تاریخ نیستند. به صورت کلی فرهنگ ایران باستان بر پایه احترام به عناصر طبیعت می باشد. در باور ایرانیان باستان آب سرچشمه حیات و به عنوان دومین عنصر مهم از هفت آفریده اصلی در جهان است. جایگاه آب برای ایرانیان به اندازه ای بود که توجه به عدم هدر رفت آب را ملاک اصلی برای ساخت سازه های آبی قرار می دادند. یکی از مواردی که باعث به وجود آمدن این سازه های بزرگ آبی در ایران شده اقلیم خشک و بیابان های وسیع می باشد، به طوری که تامین آب آشامیدنی مورد نیاز برای مردم از دغدغه های اصلی تمام ایرانیان بوده است. در ادامه به بررسی برخی از مهم ترین سیستم های آبی در ایران باستان می پردازیم.

سیستم آبرسانی شوشتر

یکی از جالب ترین سیستم های آبرسانی جهان، واقع در شهر باستانی شوشتر می باشد که از آن برای آبرسانی به مناطق کشاورزی و آب مصرفی استفاده می شد. اما جالب است که بدانید برای ساخت این شاهکار تاریخی از هیچ گونه ابزار مدرنی استفاده نشده است. این سیستم کاملا دقیق و پیچیده در زمان هخامنشیان و توسط داریوش بزرگ ساخته شده است. در ساخت این سازه، علاوه بر این که به کاهش مصرف آب توجه ویژه ای شده است پل و دروازه هایی برای جلوگیری از ورود دشمنان به شهر ساخته شده است. اصلی ترین قسمت این سازه بر اساس کانال های زیرزمینی و قنات ساخته شده و در نهایت به آب انبارها، عمارت ها و آسیاب های آبی متصل می شوند. 

در ساختار بنای تاریخی شوشتر موارد بسیاری برای اهداف کاملا مشخص مثل آب مصرفی خانواده ها و تامین آب مورد نیاز برای کشاورزی در نظر گرفته شده است. علاوه بر این آب کافی برای استفاده مردم در زمان جنگ که نیاز به بسته شدن دروازه های شهر بود در این سازه ها وجود داشت. اما در ادامه باید بدانید که متاسفانه در قرن نوزدهم این اثر تاریخی تخریب و بعدها در دوره ساسانیان توسط سربازان رومی که در اسارت پادشاه ساسانی بودند تعمیر شد. به طوری که پادشاه ساسانی به سربازان دستور ساخت مجدد این بنای تاریخی را بر اساس ساخت یک آبراهه و دو آب بند داد و  این موضوع کاملا هدفمند برای کنترل آب ورودی به شهر انجام شده است. 

این سیستم کاملا پیچیده شامل بخش های مختلفی مانند پل ها، بندها و سدها، آسیاب ها، آبشارها، کانال ها و تونل هاست. این موضوع باعث شده است تا باستان شناس مشهور فرانسوی بعد از سفر به ایران عنوان کند که " این سازه، از بزرگ ترین مجموعه های صنعتی قبل از وقوع انقلاب صنعتی در اروپا است." علاوه بر این سازمان یونسکو این مجموعه را یک شاهکار خلاق عنوان کرده است و به لزوم حفظ و بقای آن تاکید زیادی دارد. از اصلی ترین نکاتی که در ساخت سازه های شوشتر می توان به آن اشاره کرد مسدود کردن رود گرگر است تا آب به سطح لازم برای مصرف ساکنین برسد. از دیگر مواردی که باعث اهمیت سازه آبی شوشتر می شود تاثیر بسیار مهم این سازه در تعدیل آب و هوای شهر است و از دقیق ترین سیستم های آبرسانی در سراسر جهان محسوب می شود. 

قنات بلده

آیا می دانستید که ایران دارای 36300 رشته قنات است که نمادی از مدیریت هوشمندانه منابع آب در ایران باستان هستند؟ اهمیت این موضوع زمانی مشخص می شود که بدانید تعداد قنات های ایران بیشتر از تمام قنات های موجود در سایر نقاط جهان است. البته به این نکته هم توجه کنید که ساخت قنات از فناوری های شگفت انگیز منحصر به ایران در گذشته بوده است. بلده یکی از بزرگ ترین و مهم ترین قنات های ساخته شده در ایران و از خدمات شیخ بهایی در دوره صفوی محسوب می شود. این قنات به تنهایی بخش زیادی از آب مورد نیاز برای کشاورزی و باغداری را فراهم می کند. 
قنات بلده به عنوان یکی از میراث های جهانی یونسکو و از نمونه های برجسته معماری ایران در سراسر جهان شاحته شده است. این قنات نشانگر خلاقیت بی مانند ایرانیان در گذشته و در کنار این توجه آن ها به عدم هدر رفت آب می باشد. ساخت قنات بلده که یکی از شکوهمندترین مهندسی های ایران در گذشته است تاثیر باور نکردنی را برای کنترل و مدیریت منابع آب در شهر فردوس داشت. 

سد تاریخی کریت

در گذشته از این سد برای مهار سیلاب استفاده می شد و از مهم ترین نکات در این زمینه، ساخت آن با استفاده از وسایل ابتدایی است. یکی از ویژگی های سد کریت، قوسی بودن آن برای مقاومت بیشتر در برابر عواملی مثل زلزله و سایر حوادث طبیعی است. در بدنه سد از دریچه و مجرایی برای انتقال آب به پشت سد استفاده شده اما در مورد زمان ساخت این سد اطلاعات مشخصی وجود ندارد، بر اساس گفته برخی افراد مثل پروفسور هانری گویلو که به مدت 30 سال تحقیقات گسترده ایی را در زمینه نحوه ساخت قنات های ایران انجام داده زمان ساخت آن به دوران مغول بر می گردد. 

در این مورد دکتر یعقوب دانش دوست پژوهشگر و محقق معماری ایران باستان عنوان می کند که سد کریت بسیار قدیمی و توسط زرتشتی ها در دوران پیش از اسلام ساخته شده و بر اساس مطالعه بقایای آن می توان به این مسئله پی برد که ساخت آن متعلق به 700 سال پیش است. کریت یکی از الگوهای سدسازی در جهان می باشد که عده ای آن را به عنوان یکی از شگفت انگیزترین دستاوردهای قرون وسطی در جهان معرفی می کنند. از دیگر نکات مهم برای ساخت سد کریت این است که بعد از احداث، هزینه های مالی ناشی از سیلاب ها بسیار کاهش پیدا کرد و نیاز به تاسیس سیستم تخلیه سیلاب وجود نداشت. قابل ذکر است که سد کریت با وجود این که با استفاده از ابزارهای کاملا ابتدایی ساخته شده در برابر عوامل مختلفی مثل سیلاب و زلزله کاملا مقاوم است. اهمیت این موضوع بعد از خراب شدن تعدادی از سدهای دوره معاصر در برابر بارندگی های ناچیز مشخص شد. 

مجموعه تاریخی عباس آباد

ساختار این مجموعه به این صورت است که شاه عباس با احداث سد، دریاچه ای را برای مدیریت آبرسانی ایجاد کرده است. ساخت این مجموعه باعث شد که آب های زمستانی در اطراف با استفاده از کانال هایی جمع آوری شده و در تابستان برای آبیاری کشاورزی مورد استفاده قرار بگیرند. این دریاچه از اولین دریاچه های مصنوعی می باشد که در ایران ساخته شده است. سد دریاچه در این مجموعه با گنجایش 600 هزار متر مکعب و از نوع مخزنی است که نمونه ای از آثار تاریخی و فرهنگی ایران در دوره صفویه می باشد.

 در این سد سه دریچه خروجی قرار گرفته و منبع تامین کننده آب مخزن سد، آب سرچشمه است. از مهم ترین نکات در ساخت سد مجموعه عباس آباد این است که هرگاه آبگیری در مخزن سد به حداکثر می رسید و در واقع انرژی پتانسیل آب به سد فشار وارد می کرد آب را از دریچه های خروجی تخلیه نمی کردند تا باعث تخریب سد نشود. در این مواقع آب را به تونل های زیرزمینی در قسمت پایین دست سد منتقل می کردند. این موضوع باعث می شود تا علاوه بر ذخیره حداکثری آب، فشار از دیواره های سد برداشته شود و در برابر عوامل مختلف کاملا مقاوم باشد. در این مجموعه علاوه بر توجه به عدم هدر رفت آب از انرژی آب بیشترین استفاده را با احداث آسیاب های آبی شده است. 

مواردی که بررسی شد تنها تعدادی از سازه های آبی ایران در دوره باستان هستند و نکته بسیار مهم برای ساخت تمام این سازه ها توجه به عدم هدر رفت آب است. به صورتی که بر پایه ذخیره حداکثری آب و بیشترین استفاده از آن در بخش های مختلف مثل آبیاری ساخته شده اند. موضوعی که اگر در ساخت بناهای امروزی و معماری نوین به آن توجه می شد می توانست در زمینه کنترل و مدیریت بحران آب در ایران کمک بسیار مطلوبی را داشته باشد.